ALEKSANDRIJSKA BIBLIOTEKA
Između mita i stvarnosti
“Svemir (koji neki nazivaju Bibliotekom) sastoji se od nepoznatog, možda čak beskonačnog broja šestougaonih galerija, u čijem se središtu nalaze prostrani bunari za provetravanje oivičeni niskim balustradama. Sa svakog šestougaonika vide se donji i gornji spratovi, u nedogled. Raspored na galerijama uvek je isti. Dvadeset dugačkih polica, po pet na svakoj strani, postavljeno je uza sve zidove, osim na dva; njihova visina, koja je ujedno i visina samih polica, jedva da prevazilazi bibliotekara normalnog rasta. Jedan od slobodnih zidova otvara se prema uzanom hodniku, koji pak vodi u drugu galeriju, po svemu jednaku prethodnoj i svima ostalima… Tvrdim da Biblioteci nema kraja.”
Ovaj Borhesov opis, s početka kratke priče “Vavilonska biblioteka”, uvek sam doživljavao kao opis idealnog staništa. To je, valjda, zbog činjenice da sam i sam odrastao u sobi sa 15-tak hiljada knjiga, gde su svi zidovi bili prekriveni drvenim policama u kojima su knjige složene u dva reda. Red koji se ne vidi mi je bio zanimljiviji od onog koji se vidi. To je bio svet tajni. Tamo sam svakodnevno pronalazio knjige za koje nisam ni sanjao da postoje, iako sam redovno sanjao neke od onih iz prvog reda.
Ne treba zbog toga da čudi da sam uvek bio opčinjen legendom o Aleksandrijskoj biblioteci. Zamišljao sam je baš kao onu iz Borhesove priče. U mojoj glavi, tu su se mogli pronaći papirusi sa detaljnim opisima Pitagorinih i Heraklitovih učenja; zapisi egipatskih mudraca; ezoterički rukopisi zoroasterijanaca; prevodi logičkih i matematičkih traktata Indusa i Kineza... Malo šta me je znalo toliko rastužiti koliko činjenica da su sva ova i mnoga druga kulturna blaga zauvek izgubljena! Uvek sam se nadao da će se, s vremena na vreme, pojaviti neke kopije, kao da su izvučene iz onog nevidljivog drugog reda mog ormana za knjige, mada sam bio svestan da, protokom vremena, to postaje sve manje verovatno.
Legenda, koja je opšte prihvaćena i medijski promovisana u moderna vremena, kaže da su Aleksandrijsku biblioteku spalile hrišćanske horde, u svom obračunu sa paganima i Jevrejima, nakon što je hrišćanstvo proglašeno za zvaničnu religiju Rimskog carstva. Taj događaj u neku ruku označava kraj helenskog sveta i početak mračnog doba, koje će trajati sve do Renesanse. Ovakva interpretacija kraja Aleksandrijske biblioteke, medjutim, verovatno baš i nije u skladu sa istorijskom istinom. Ona je zasnovana na jednom, u najmanju ruku, simplifikovanju, ako ne i falsifikovanju, istorijskih činjenica – ako se o činjenicama uopšte može govoriti, pošto se radi o mnoštvu protivrečnih svedočenja, koje opravdavaju različite varijante odgovora na pitanje šta se zapravo dogodilo sa bibliotekom.
Aleksandrijska biblioteka je bila zamišljena kao prva biblioteka u kojoj bi se čuvala celokupna svetska znanja, sa papirusima ispisanim na svim jezicima čitave teritorije koju je Aleksandar Makedonski objedinio svojim osvajanjima. Biblioteka je bila sastavni deo škole koja je napravljena po uzoru na Aristotelov Atinski Liceum. Nazvali su je ‘Mouseion’, pošto je podignuta u čast Muzama. Osnivač je, po svemu sudeći, bio Demetrius iz Falerona, atinski peripatetičar (Aristotelovac) kao i političar, koji je, nakon pada sa vlasti u Atini, pronašao utočište kod kralja Ptolomeja I Sotera, čiji je postao savetnik. 295 pre nove ere, kralj mu je dao zadatak da formira biblioteku i istraživački centar, kao i da angažuje stotine eminentnih mislilaca i prevodilaca koji su tu mogli da žive i rade u paraleli. Uskoro je jedan od njih bio i Euklid, otac moderne matematike.
Traganje za knjigama započelo je u Atini, gde su od Stratona, tadašnjeg ‘rektora’ Atinskog Liceuma, otkupili sve originalne Aristotelove rukopise.
Svaki brod koji bi ušao u Aleksandrijsku luku, bio bi detaljno pretraživan i sve pronađene knjige konfiskovane - naravno uz adekvatnu nadoknadu vlasnicima. Ogroman novac je uložen u kopiranje onih dela, za koje se znalo da se nalaze u drugim bibliotekama, pre svega u Atini i na Rodosu. A egipatski i persijski sveštenici su stimulisani, da ne kažemo potplaćeni, da biblioteci doprinesu originalima ili kopijama sačuvanih starih egipatskih papirusa, u koje su, do tada, mogli da budu upućeni samo oni koji prođu kroz proces inicijacije.
Koliko je tačno bilo papirusa u Aleksandrijskoj biblioteci, na njenom vrhuncu, teško je reći, ali su procene da se tu radilo o više of 500 000, možda čak i 700 000, originalnih dela. Taj broj knjiga nije bilo moguće sačuvati u zgradi koja je inicijalno napravljena za ove potrebe, pa je Ptolomej III, oko 220. godine pre nove ere, podigao novu zgradu biblioteke u Serapeumu, tada tek urbanizovanom južnom predgrađu Aleksandrije, pored hrama Serapisu, popularnom Bogu, koji je bio neka kombinacija Ozirisa i Apisa.
Svaka knjiga je upisivana u registar sa sledećim podacima: naslov, autor, editor, mesto nastanka, godina nastanka, dužina (broj linija), tip (kompilacija tekstova ili jedan tekst). Takođe je uvedena tematska kategorizacija, precizirajući za svaku knjigu da li pripada: istoriji, retorici, medicini, politici, poeziji, tragediji, epici, pravu, prirodnoj nauci ili ‘ostalom’. Ovaj sistem se pripisuje grčkom pesniku i naučniku Kalimahu, koji je bio poznat po svojoj erudiciji i koji je živeo u trećem veku pre nove ere. Njegova kategorizacija i sistem kreiranja bibliografije unutar Aleksandrijske biblioteke uspostavila je po prvi put profesionalne standarde bibliotekarstva i inspirisala celokupan kasniji razvoj ove discipline.
Kako je i kada Aleksandrijska biblioteka uništena prilično je kontroverzna tema, na koju istoričari daju različite odgovora. Sasvim je sigurno da se ne radi o jednom dogadjaju, već o nekoliko medjusobno nepovezanih spaljivanja. Izgleda da je biblioteka prvi put gorela 48. godine pre nove ere, kada je Cezar, podržavajući Kleopatru, zaratio sa njenim bratom Ptolomejem XIII, koji je podržavao Pompeja.
Nakon što je rimska flota, u Aleksandrijskom zalivu, bila opkoljena i sa kopna i sa mora, Cezar je odlučio da zapali neprijateljske brodove, nakon čega se požar proširio sa dokova na grad, pa tako i na zgradu biblioteke. Iako pojedini istoričari sugerišu da je glavna zgrada biblioteke tada u potpunosti spaljena, to verovatno ne odgovara istini. Sa velikom verovatnoćom se može pretpostaviti da su knjige bile čuvane u čitavom nizu zgrada u ‘grčkom’ kvartu Aleksandrije, od kojih su samo neke izgorele tokom Cezarovog požara. Biblioteka je, nakon tog događaja, sasvim sigurno obnovljena i snabdevena novim knjigama, što znamo i po podatku da je Marko Antonije, po Cezarovom nalogu, nakon požara, poklonio Kleopatri čak 200 000 novih papirusa. Postoje indicije i da su delovi biblioteke uništeni tokom Dioklecijanovog sukoba sa hrišćanima 297. godine. Ono što je sasvim sigurno, jeste da se zlatno doba biblioteke poklapa sa periodom kada je bila direktno sponzorisana od strane egipatskih vladara – što se završilo mnogo pre prvog požara. Podrška je prestala u vreme Ptolomeja VIII (oko 140. pre nove ere), nakon čega su brojni naučnici i pisci napuštali Mouseion, često odnoseći sa sobom velike količine rukopisa kao kompenzaciju za neisplaćene plate.
Poznato je, takodje, da je, u rimsko doba, bilo nekoliko ozbiljnih pokušaja obnavljanja Museiona, iako je malo verovatno da je biblioteka ikada ponovo dostigla značaj i veličinu koju je imala tokom ptolomejske vlasti. Vizantinska enciklopedija, Suda, iz desetog veka, pominje da je Teon Aleksandrijski, neoplatoničar plotinovske orjentacije i poznati matematičar, po čijim su nam komentarima poznati neki delovi Euklidovih Elemenata, vodio Mouseion krajem 4. veka. Moguće je, medjutim, da se ovde radi više o kontinuitetu imena, nego same biblioteke. Pogotovo, što je Serapeum, gde se verovatno u to vreme nalazio deo knjiga nekadašnje biblioteke, bio preuzet od strane druge grupe neoplatoničara, koji su sledili Jambliha, a ne Plotina, i koji su mnogo više održavali paganske običaje nego Teon i njegovi učenici.
Upravo zbog toga su ranije i došli u sukob sa hrišćanima. Teodosius I je proglasio hrišćanstvo zvaničnom religijom Rima i 391. odlučio da uništi sva paganska svetilišta. Aleksandrijski kardinal Teofil je, sledeći ovo naređenje, spalio do temelja hram Serapisu u Serapeumu, pri čemu su uništene i sve knjige u biblioteci – ako ih je u tom momentu uopšte bilo, o čemu postoje oprečna mišljenja.
Teonova ćerka Hipatija, koja je preuzela školu nakon očeve smrti, bila je i sama vrsni filozof, matematičar, erudita i uticajni glas u javnom životu Aleksandrije. Savremenici su je opisivali kao “osobu sa umom Platona u telu Afrodite”. Kao takva, bila je ‘prst u oko’ lokalnim hrišćanima, koji su se vodili imperativom Svetog Pavla: da žene treba da ćute kad god su izvan kuće (a i u kući, kad govore muškarci…). Siril, Teofilov nećak i naslednik na mestu Aleksandrijskog kardinala, zbog toga je, 415. godine, naredio svojim hrišćanskim sledbenicima da je ubiju, što su oni učinili na zverski način, raskomadavši njeno telo u komada, koje su zatim spalili na lomači.
Mit Aleksandrijske biblioteke nastao je u 18. veku, kombinovanjem svih ovih događaja, koji pripadaju različitim istorijskim periodima, u jednu priču. Autor je engleski istoričar, Edvard Gibon, koji je, u svojoj knjizi Istorija slabljenja i pada Rimskog carstva, izneo tezu da je Teofilova hrišćanska rulja spalila Aleksandrijsku biblioteku, koja je tada bila na svom vrhuncu, i čiji je vrhovni bibliotekar bila upravo Hipatija, koja je tom prilikom zverski ubijena. Ova interpretacija istorije postala je ne samo veoma popularna, već zaista jedan od važnih mitova evropskog prosvetiteljstva, koje se, u to vreme, borilo za uspostavljanje sekularnog društva zasnovanog na principima znanja a ne vere. Nakon mnogo ponavljanja, ova interpretacija je čak postala zvanična verzija događaja, kojoj do dana današnjeg uče decu u školama.
To je, kao što smo videli, krajnje netačna interpretacija istorije. Niti je biblioteka bila na svom vrhuncu krajem četvrtog veka nove ere, niti je Teofilova rulja koja je spalila Serapeum ubila Hipatiju, niti je ova bila poslednji vrhovni bibliotekar Aleksandrijske biblioteke. Mada je istina da je biblioteka više puta spaljivanja, da Hipatija jeste zverski ubijena i da je Teofil naredio spaljivanje kompleksa u kome se nekada nalazilo oko 10% Aleksandrijskih papirusa. Sve se to dogodilo, medjutim, u različitim vremenima.
Moguće je čak i da je neka krajnje redukovana verzija Aleksandrijske biblioteka opstala sve do arapskih osvajanja. U 12. veku, proširila se arapskim svetom priča da je biblioteka spaljena do temelja nakon arapskog osvajanja Egipta, uz obrazloženje: “Ako te knjige nisu u skladu sa Kuranom, onda ih treba spaliti, a ako jesu, onda su nepotrebne, pa nije šteta ako budu spaljene”. Većina istoričara, počev od Gibona pa do danas, smatra da je ovo, ipak, samo fabrikovana priča koja nema nikakve veze sa realnošću.
Uprkos svim ovim istorijskim činjenicama, i dalje volim da zamišljam Aleksandrijsku biblioteku kao beskrajni prostor popunjen ukupnom mudrošću starog sveta. Da ponovo citiram Borhesa: “Upravo napisah beskrajna. Ovaj pridev nisam uneo tek tako, u retorskom zanosu; smatram da nije nelogično zamišljati da je svet beskrajan. Oni koji misle da je ograničen, tvrde da se negde daleko, u kakvom zabačenom kutku, hodnici i stepeništa i šestougaonici završavaju - što je nepojmljivo, besmisleno. Ko ga pak zamišlja neograničenim, zaboravlja da broj mogućnih knjiga ipak nije bezgraničan. Za ovaj vajkadašnji problem usudiću se da predložim sledeće rešenje: Biblioteka je neograničena i periodična. Ukoliko bi neki večni putnik krenuo kroz nju u jednom pravcu, ustanovio bi nakon nekoliko vekova da se isti tomovi ponavljaju u istom neredu (i da ovaj, ponovljen, tako postaje red: Red). Moja usamljenost nalazi utehu u ovom elegantnom nadanju.”
Autor: Slobodan Simović
 | A guest post by
|